^*temp/o ^UV

1.

Universala interrilato, laŭ kiu ordiĝas la sinsekvaj okazaĵoj, laŭ kiu okazas evoluo: estis la tempo, ni ne komprenis ― pasis la tempo, la saĝ' al ni venis ^PrV ; la tempo ĉiam malkaŝas la veron ^PrV ; tempo kaj cirkonstancoj saĝon alportas ^PrV ; plej bona kuracisto estas la tempo (la evoluo de la vivo kompensas katastrofojn) ^PrV ; uzu tempon estantan, antaŭvidu estontan, memoru estintan ^PrV ; kiam venis la tempo, ke ŝi nasku, tiam montriĝis, ke ĝemeloj estas en ŝia ventro [1].

a)

Ia aparta, pli-malpli longa parto en la paso de okazaĵoj: la tempo pasinta jam neniam revenos [2]; la pastro, kiu mortis […] antaŭ nelonga tempo [3]; alia tempo, aliaj moroj ^PrV ; en la bona malnova tempo ^PrV ; en tempo de malvarmo [4]; pluvo en tempo de rikolto […] ne konvenas [5]; personoj […] povas en la unua tempo tute ne uzi la artikolon [6]; en ĉiu tempo amiko amas [7]. daŭro, epoko, momento, periodo, sezono

b)

Difinita, konvena, libera tempo por io: jam estas tempo iri domen [8]; bona estas vorto en la ĝusta tempo [9]; estas tempo por plori kaj tempo por ridi [10]; ne estas nun la tempo por pensi pri vortoj [11]; la tempo de la venĝo [12]; tio ne okupos (forprenos) multe da tempo; mi ne havas tempon ^{Marta IK} ; mi ne perdos tempon kun vi [13].

c)

Baza fizika grando, mezurata per horloĝoj baze de periodaj eventoj (tradicie: terturno, nuntempe: la periodo de radiado de cezia izotopo ¹³³Cs): la pilko bezonas malpli da tempo por trairi tiun kvaronan vojon (proksimume 1/6 da sekundo) ol la batanto bezonas por antaŭen-svingi la batilon (proksimume 1/5 da sekundo) [14]; ekzakta tempomezuro necesas por pruvi kelkajn asertojn de Einstein-a relativec-teorio [15]; la gravito kaŭzas kurbecon de la spacotempo [16]. sekundo

spaco

2.

Fleksio de verbo montranta, ke la priparolata ago estas estanta (prezenco, finaĵo -as), pasinta (preterito, finaĵo -is) aŭ venonta (futuro, finaĵo -os): la tempo estanta akceptas la finiĝon -as; la tempo estinta -is; la tempo estonta -os ^FK ; ili […] uzis verbojn en prezenca tempo (as-formo) [17]; la estonta tempo estas esprimata per superstrekado, la tempo pasinta per trastrekado de la nombro de la ideo ^FK .

Rim.: En Esperanto la konkordo de tempoj ne ekzistas, ilia uzo dependas nur de la postuloj de la penso. Ĉiu propozicio konservas en subordigo la saman tempon kiel ĝi havus, se ĝi estus ĉefa: mi ne sciis, ke li venos

modalo ²

3.

(evitinde) pulso

Ĥrono, personigo de la senlima tempo, deveninta el Orfeismo, kaj de la 14a jc bildigita kiel maljunulo kun longa barbo tenanta sablohorloĝon kaj mortigan falĉilon. Krono, Saturno¹

(sensubjekte)
Esti la difinita, taŭga tempo por io: ĉi tie tempas diri ankaŭ pri la enhavo de la poemoj [18]; jam tempis bruligi lampon [19]; ĉu ne tempas enlitiĝi [20]? mi trovis, ke tempo estas trezoro por ni ĉiuj, kvankam ĝi senĉese tempas [21].

Parto de pli longa tempo, ekzemple momento: dum tempero mi pretis konfesi al li la sekreton de mia vivo [22].

Gramatika skolo pri Esperanto, laŭ kiu it- kaj at-participoj havas precipe tempan signifon distingantan inter antaŭeco kaj samtempeco de okazado, kontraste al aspektismo; atismo: itismo (aŭ aspektismo): laŭ la itistoj, oni diru „Subite li estis trafita de kuglo“, ĉar uzo de „trafata“ emfazus daŭron kaj nefinitecon de la ago, kiun oni certe ne volas emfazi ĉi-kaze ― atismo (aŭ tempismo): laŭ la atistoj, oni diru „Subite li estis trafata de kuglo“, ĉar uzo de „trafita“ emfazus, ke la ago okazis antaŭ iu alia ago (aŭ antaŭ iu referencmomento) [23]; por slavoj la tempismo de Schulz estas nekomprenebla kaj neinstruebla [24].

Okazanta antaŭ la taŭga tempo; tro frua: liaj sociaj idealoj estas iom neordinaraj kaj antaŭtempaj [25]. infanoj, kiuj estis antaŭtempe naskitaj kaj tial havas problemojn pri evoluo [26]; ŝi […] mortis dum antaŭtempa akuŝo [27]; la parlamento pridiskutis antaŭtempan tutlandan baloton en marto [28]; facile li antaŭtempe estis senkuraĝigebla [29]; antaŭtempulo [30].

Daŭranta aŭ okazanta nur dum difinita tempo: li ne havas radikon en si, sed restas nur portempe [31]; ili […] kredas nur portempe, kaj en tempo de tento ili defalas [32]; la privataj kompanioj anstataŭigis siajn konstantajn dungitojn per portempaj, malpli bone salajrataj laboristoj [33]; laborhoroj, perditaj pro la dumtempa manko de komputilo [34]; li dumtempe eskapis de la konsilantaro [35]; rekomendinde estus utiligi dumtempe la ofertojn de la loka kuracbanejo [36]. provizora, nelonge  daŭraforpasi

El pasinta tempo; arĥaika: lasu la ekstempajn idealojn [37]; ĝi ne estis forgesinta min, ĝi plu aspektis kia ekstempe [38].

Daŭro, post kiu grando (ekz-e izotopkvanto) reduktiĝanta laŭtempe atingas la duonon de la origina valoro: la plej stabilaj izotopoj [de teknecio] estas ⁹⁸Tc kun duoniĝotempo de 4,2 milionoj jaroj, ⁹⁷Tc kun duoniĝotempo 2,6 milionoj jaroj [39].

Perioda limtempo por iu okazaĵo aŭ ago: sinjoro, – diris Marta, – post du tagoj estos la fikstempo, en kiu mi devas enporti la luan pagon por la loĝejo ^Marta . tempo-limo

En la oportuna, planita aŭ konvena tempo: doni al ili nutraĵon ĝustatempe [40]; ĝustatempe ni rikoltos, se ni ne senfortiĝos [41]; ĝustatempa helpo [42]; oni ja ĝustatempe avertis lin [43]; oni ne donis ĝustatempe la necesajn aferojn [44]; la laboro malfruiĝas, la mendoj ne estas plenumataj ĝustatempe ^Marta ; ĝustatempa vorto estas granda forto ^PrV .

(ntr)

Okazi, agi en la taŭga, difinita tempo: la revuo ĝustatempas [45]; Balino ĝustatempis por mankapti la boaton, antaŭ ol ĝi forflosus [46].

Inter du okazaĵoj, inter tiam kaj nun; dume¹: la muroj eĉ ŝajnis fremdaj, nekonataj, ĉar intertempe oni riparis fundamente ^Metrop . ĉiu scias intertempe ke la eŭro ne ŝajnas forta valuto [47]; la brita registaro suspendis la aŭtonoman parlamenton demokratie elektitan de la nordirlanda popolo […] intertempe Nord-Irlando refoje estos rekte regata de Londono [48]. nun^1.a, jam

Tempo inter du limoj, du okazaĵoj: post intertempo de dek kvar jaroj, mi denove supreniris al Jerusalem [49]; baldaŭ, sed la intertempo tamen al mi ja apartenas ^Hamlet ; en la intertempo inter la paroloj oni produktas artajn fajrojn, iluminaĵojn ^FK ; tiuj ĉi superfluaj tagoj, kiuj sin trovas en la intertempo inter la kuranta jaro kaj la serĉata ^FK .

En la plej proksima pasinta tempo: en la kasoj sin amasis lastatempe nur aer' [50]; lastatempe […] oni malkovris la plej grandan kvanton de kokaino, kiu iam eniris Rumanion [51]; preskaŭ 30 % de la litova popolo konsideras sin aŭ malriĉega aŭ simple malriĉa, laŭ lastatempa enketo [52].

(ntr)

Pasigi liberan, senlaboran tempon: miloj da germanoj kaj skandinavoj libertempis tie kaj iĝis viktimoj de la cunamo [53].

Tempo, dum kiu oni ne devas labori (precipe pri lernantoj aŭ oficistoj): lerna libertempo ^FK ; mi havos […] du monatojn da libertempo ^Marta libertempo ― mara bordo kun hoteloj, / pavilonoj kun terasoj […] [54]; ĉiuj altrangaj oficistoj dum la lasta semajno de la jaro […] havos senpagan libertempon [55]; mi decidis vojaĝi al Seborgo dum mia libertempo [56]. ferio

Dum multe da tempo: ĉu mi ne estas via azenino, sur kiu vi rajdadis de longatempe ĝis la nuna tago [57]? la triumfado de malvirtuloj estas mallongatempa [58]; tio estis tiel longatempe antaŭe, ke kiam la avo de la avo prirakontis, li nomis tion la malnovaj tempoj [59]; ni vivas ja ĉi tie de pli longatempe ol ŝi, tion ŝi devus pripensi [60]; ŝi eble rememoris sian antaŭlongtempan mahagonan liteton ^Marta ; nun ne longtempa kaj pli malfeliĉa ol ĉiuj vi estas per unu fojo ^FK ; mi longtempe restis sola komsomolano en la fabriko ^Metrop . longe¹

1.

Nuna epoko, estanta tempo, estanteco, nuno: ne plu ekzistas la antikva beleco, ĉie regas la malĉasta nuntempo [61]! nuntempe oni klarigas tiaspecajn aerajn fenomenojn per norda lumo […] kredeble ili naskiĝas per la elektra forto [62]; li […] benis la feliĉan nuntempecon, la nunan epokon [63]; ĉiu nacio nuntempa parolas per multaj lingvoj [64]; la plej gravaj misioj de nuntempo ne esperigas je baldaŭa sukceso [65].

2.

prezenco

Okazanta post la taŭga tempo, tro malfrua; rilata al pli posta tempo: nur tiel ni povas elbatali niajn […] posttempajn salajrojn [66].

Tre antikva tempo: en puraj moroj kaj popolaj kantoj iel regas atmosfero mistera kun influoj el Hindujo pratempa ^VivZam ; elmortintaj bestoj de l' pratempoj [67]; pratempaj muzeaj objektoj [68]; oni rakontas la legendon pri iu stiriano, kiu ankoraŭ en pratempoj inventis la biciklon Stiermarken laŭ alia teorio, en pratempo „atta“ signifis adoptan patron, patrinflankan onklon aŭ patrinflankan avon [69]; (figure) en la pratempo de la personaj komputiloj (tio estis antaŭ malpli ol 15 jaroj!) tri programoj superregis la oficejojn [70].

Periodo, dum kiu okazas provo: ĉu tio ne pruvas, ke liaj suferoj estis nur Dia provotempo [71]? post certa provotempo ni decidiĝis al formo de „Lexicon Silvestre“, kiu ampleksu la informeblecojn de ĉiuj kvar vortaroformoj [72]; ekde 1a de januaro 1989 estis redonita al li por unujara provtempo ŝtata permeso por praktikado de animzorga servo [73]; estis kondamnita la tendarestro Miloŝ je 15 monatoj kaj pastro Srna je 12 monatoj de karcera restado kun trijara prokrasta provtempo [74]; oni promesis al ni sesmonatan daŭron kiel provtempon [75].

Rilata al tia funkciado de komputa sistemo, ke ĝia interago kun eksteraj procezoj okazas sufiĉe rapide por laŭcele influi tiujn procezojn: realtempa reĝimo; realtempa komputila tradukado de telefonaj konversacioj [76]; [tiu] robota mano tute regata de la pensoj de la uzanto […] imitas la movadon de la natura mano pere de realtempa analizo de la cerba aktiveco [77]; pli ol 3000 realtempaj detektiloj estas starigitaj en lernejoj, infan-vartejoj, parkoj kaj aliaj lokoj en la gubernio Fukuŝima [78].

Kuna laŭ tempo, okazanta en la sama momento aŭ epoko: la orient-germanoj devis akcepti multajn laboristojn el diversaj landoj, kun samtempa rapida malboniĝo de la vivcirkonstancoj [79]; samtempa ĉeesto de 13 000 vizitantoj [80]; ĉiuj ĉi poetinoj naskiĝis inter 1914 kaj 1924, sed iliaj vojoj al Esperanto ne havis samtempan komencon [81]; al du sinjoroj samtempe oni servi ne povas ^PrV ; li aperis al pli ol kvincent fratoj samtempe [82].

Homo aŭ afero kies ekzistoperiodo havas komunan parton kun la ekzistoperiodo de iu aŭ io alia: Hillel estis samtempulo de Jesuo [83]; tiaj ideoj, kiuj al la samtempuloj ŝajnas senenhava fantazio kaj al la posteuloj ŝajnas tia natura afero, ke ili ne komprenas, kiamaniere la homoj miljarojn vivis sen ĝi ^EE ; Multaj samtempuloj vidis en li revulon kaj senrealecan utopiiston [84]; Vimalakirtio estas […] samtempano de la budho Gotamo [85]; genia judo nomata Eleazer ben Judah, samtempano kaj kuracista kolego de Zamenhof [86].

Respektive en sia epoko, konsiderante la tiamajn kondiĉojn: vi ne kredis miajn vortojn, kiuj plenumiĝos siatempe [87]; kun blankaj bukloj kaj neĝblanka barbo sidis la vintro, […] li rigardis suden, kiel sidis kaj rigardis siatempe la antaŭa vintro [88]; jen tie malsupre kuŝas Germanujo […] kie Mozart siatempe tenis la sceptron de la tonoj [89]; la verkinto preferas uzi la vorton „kaĉaloto“, […] anstataŭ la vorto „makrocefalo“, kiun Zamenhof siatempe iam uzis [90].

Rim. 1: Z. klarigis, ke: se anstataŭ „siatempe“ vi diros „ĝiatempe“, vi ne faros eraron; sed ŝajnas al mi, ke en la plimulto da okazoj „siatempe“ estas pli bona ol „ĝiatempe“^LR .

Rim. 2: Z. atentigis, ke: diri „iam“ anstataŭ „siatempe“ ni en la plimulto da okazoj ne povas, ĉar la senco de ambaŭ vortoj estas malsama. „Iam“ esprimas tempon nedifinitan, dum „siatempe“ esprimas tempon kvankam ne klare nomitan, tamen pli-malpli difinitan^LR .

1.

Tempoperiodo en somero: en somera tempo povis esti sufiĉe ĉarme [91]; la betulo moviĝadis en la vento, estis en ĝi vivo, kiel en la arboj en somera tempo [92].

2.

Tempo dum kiu la horloĝoj estas fruigitaj je unu horo aŭ pli, kompare kun la normala tempokalkulo, por pli longe uzi la taglumon fine de la labortagoj; la horkalkulo uzata dum tiu periodo: ni atentigu, ke laŭ la somera tempo niaj programoj aŭdiĝos je unu horo pli frue [93]; lastatempe mi tute ne sukcesis kapti viajn elsendojn post la ŝanĝo de la somera tempo al la vintra [94].

Kvardimensia spaco uzata en la relativecteorio, kombinante la tridimensian eŭklidan spacon kun kvara dimensio el la tempo multiplikita per la lumrapida konstanto: la modelo de la praeksplodo […] montras […] ke la spacotempo jam ne estas la loko, en kiu la fenomenoj okazas, sed ke ĝi estas mem fenomeno, alie dirite, la spacotempo fariĝas dinamika: la ekspansio de la universo ne estas moviĝo de materio en spaco, sed etendiĝo de la spaco mem [95]. gravito

Iam aperanta, iam malaperanta alterne, malofta, sporada: tempaltempaj diskutoj kun la direktoroj [96]; malleviĝoj kaŭzataj de la karbominado kaj tempaltempa elkavigo [97].

1.

Tempoperiodo en vintro: estis ja malvarma vintra tempo, kaj prujno kuŝis sur ĝiaj branĉoj [98]; en vintra tempo la hundo neniam eliris, ne ricevinte sur sin pritonditan kaj bele ĉirkaŭkudritan ŝafidan felon [99].

2.

La normala horkalkulo kaj la tempoperiodo dum kiu ĝi validas: UTC estas la universala tempo kaj egalas al mez- kaj okcident-eŭropa ordinara (vintra) tempo minus unu horo [100].

Daŭro de ies vivado: Viaj jaroj estas kiel la vivtempo de homo [101]. dum vivtempo via kelneroj poezion / ankoraŭ alte taksis, kaj kelklinia kant' / sufiĉis por kvitanci plej pezan adicion [102].

(prepoziciaĵo)
(malofte)

De⁶: Josuo, filo de Nun, kaj servanto de Moseo detempe de lia juneco [103]; li estas batalisto detempe de siaj plej junaj jaroj [104].

Iam kaj iam, plurfoje laŭ intertempoj, intermite: ili devis nur de tempo al tempo, unu fojon en sep tagoj, veni [105]; de tempo al tempo en la nokto venas la maljuna administranto de la palaco, kiu tie devas ĉion kontroladi [106]; la infano kuŝis pala, […] ĝia spirado estis mallaŭta, nur de tempo al tempo interrompata de profunda enspiro [107]; certatempe vi devos bridi vian apetiton, ĉar via stomako kredeble dekutimiĝis festeni [108]; tiaj festenoj […] povis okazi nur tempaltempe [109]; uzi tempaltempe kondomojn estas preskaŭ la sama afero kiel entute ne uzi ilin [110]. kelkafoje

(prepoziciaĵo)

En la sama momento, tempero aŭ epoko kiel: […] sed ĉiam estos presataj en ĉiuj lernolibroj kaj vortaroj samtempe kun la formoj novaj, […] [111]; samtempe, kiam vi aĉetos la kampon […] de Rut […], edzino de la mortinto, vi ankaŭ prenos sur vin la devon restarigi la nomon de la mortinto al lia heredaĵo [112]; ili ankaŭ lotis samtempe kun siaj fratoj [113]; ili ekaperis samtempe kun la stalinaj soldatoj [114].