^* -iĝ/

Sufikso almetebla al ĉiaj radikoj, esprimanta per si mem ŝanĝon de stato, ne precizigante ĉu la kaŭzo de tiu ŝanĝo estas ekstera (trudo, nepersona forto) aŭ interna (konscia aŭ senkonscia volo, evoluo ktp); ĝi povas sekve esprimi tute egale agon pasive toleritan: longe ĉerpas la kruĉo, ĝis ĝi fine rompiĝas ^PrV ; aŭ aktive faritan de la subjekto sur sin mem: ili sidiĝas sur ĉevalon [1]; ĉiu el vi prepariĝas al nia komuna festo [2]; la tuta cetera esperantistaro grupiĝis ĉirkaŭ sia standardo [3]; kliniĝado antaŭ ŝajnaj aŭtoritatoj [4]; ili ne dekliniĝis de sia malbona vojo [5]; li nur iom ĵetiĝis malantaŭen ^Marta ; Moseo stariĝis ĉe la pordego [6]; Jakob leviĝis frue matene [7].

I.

-iĝ

(sufikso)
Kun neverba radiko, iĝ signifas: „vole aŭ nevole transiri en la staton esprimatan de la radiko; akiri, alpreni ian novan kvaliton“; alivorte oni devas ĉiam subkompreni antaŭ la sufikso la finaĵojn -a aŭ -e:

1.

Kun adjektiva radiko: akriĝi (iĝi akra); aliiĝi, ktp. (ig); larmo virina baldaŭ sekiĝas ^PrV

2.

Kun adverba, prepozicia aŭ afiksa radiko: aliĝi (veni al, sin meti al); aliĝi al ia ideo [8]; disiĝi (iri disen); kuniĝi en la domo de siaj gepatroj [9], ktp.

3.

Kun simpla substantiva radiko, iĝ aldoniĝas al la adjektiva formo derivita de la radiko: entuziasmiĝi (= iĝi entuziasma), ktp.

Rim. 1: Kun kelkaj substantivoj, kiuj montras mem kvaliton pli ĝuste ol objekton, iĝ subkomprenigas antaŭ si la finaĵon -o: aniĝi (iĝi ano); edziĝi, fianĉiĝi, ktp.

Rim. 2: Pro sia pasiva senco, la sufikso iĝ servas por derivi de substantivoj senpersonajn verbojn esprimantajn precipe komencon de divido de tempo: tagiĝas (tago komenciĝas); mateniĝi, krepuskiĝi; post longa vintro ree printempiĝos; jam aŭtuniĝas kaj bruas la vento.

Rim. 3: Konforme al la ĝenerala principo permesanta forlason de ĉiu ne tute necesa afikso, oni ofte formas senpere, sen prefiksa prep., el simpla substantiva radiko verbon signifantan tre larĝsence „veni en la staton aŭ situacion de; esti aranĝita en maniero de, laŭ la formo de; ricevi la formon aŭ aspekton de; esti provizita, garnita, kovrita per“. Ekz.: amasiĝi (veni en la staton de amaso, ricevi la aspekton de amaso); embarasiĝi (veni en embarasojn); korpiĝi (ricevi korpon); kruciĝi (ricevi formon de kruco); maskiĝi (sin kovri per masko); montiĝis akvo [10]; ondiĝi (preni ondan formon); ordiĝi (ricevi ordan staton); paciĝi (veni en pacan staton); perliĝi (guti laŭ formo de perloj); sulkiĝi (ricevi sulkojn); truiĝi (ricevi truojn); vualiĝi (esti kovrata per vualo), ktp.

4.

Kun substantiva radiko antaŭita de prefiksa prepozicio iĝ havas diversajn sencojn, laŭ la speco de la prep., sed la substantivo estas ĉiam komplemento de tiu prep.

a)

Kun loka prefiksa prepozicio iĝ signifas: „vole aŭ nevole veni en la lokon esprimatan de la radiko“: albordiĝi (veni al la bordo); devojiĝi (eliri el la vojo); enkaleŝiĝi, enlitiĝi (sin meti en kaleŝon, en la liton); ensabliĝi (esti puŝata en sablon); enŝipiĝi (eniri en ŝipon); entombiĝi (esti metata en la tombon); enviciĝi (sin meti en la vicon); subakviĝi, surmariĝi, surteriĝi, surlagiĝi (sin meti sub akvo(n), sur maro(n), tero(n) aŭ lago(n)); surkruciĝi (esti krucumata), ktp.

b)

Kun prefiksa prepozicio esprimanta senecon aŭ forigon, iĝ signifas: „ne plu havi, perdi la objekton esprimatan de la radiko“: mallumiĝi (perdi sian lumon); senfoliiĝi (perdi siajn foliojn); senmaskiĝi (forigi sian maskon); senplumiĝi (perdi siajn plumojn); detroniĝi (esti pelata for de la trono); senvualiĝi (ne plu havi vualon), ktp.

Rim. 1: Ĉar kelkaj verbaj radikoj ne ebligas, ke oni devenigu de ili verbojn esprimantajn la manieron aŭ la senecon, oni devas ilin tiri de la substantiva responda formo: endormiĝi (transiri en dorman staton; rad. dormi); enpensiĝi (esti absorbita en pensoj); elreviĝi, disreviĝi (eliri el siaj revoj pro kontraŭa realaĵo); senmoviĝi, sensentiĝi, senvidiĝi (perdi aŭ momente neuzi la kapablon sinmovi, senti aŭ vidi); senzorgiĝi (momente formeti siajn zorgojn), ktp. Kiam la substantiva formo estas sufikshava, tiu sufikso ordinare malaperas en la kunmetado: enloĝiĝi (eniri en loĝejo(n)); enveturiĝi (eniri en veturilo(n)).

Rim. 2: Ĉar la formo de vortfarado per sen estas ordinare pli klara kaj pli forta, oni ofte derivas verbojn per tiu prefikso (ekz. senvestiĝi) prefere ol uzi la verbon formatan per mal kun resenda pronomo (sin malvesti).

Rim. 3: Oni ne konfuzu du ŝajne similajn sed efektive tute malsamajn formojn de kunmetado, kiuj ambaŭ konsistas el prefiksa prepozicio aŭ adverbo, substantiva radiko kaj sufikso iĝ. La unuan tipon, en kiu la substantivo estas komplemento de la prepozicio, ni priparolis supre (-iĝ⁴); la alian tipon prezentas vortoj kiel deflankiĝi, enradikiĝi, kies formado estas tute malsimila, ĉar en ili la substantivo ne estas komplemento, de la prepozicio kaj oni devas analizi ne jene: de-flanko-iĝi = iĝi de flanko; en-radiko-iĝi = iĝi en radiko, sed jene: de-flankiĝi = flankiĝi de; en-radikiĝi = radikiĝi en (-ig^{5.c rim. 3}).

8. L. L. Zamenhof: Paroloj, Parolado antaŭ la Tria Kongreso Esperantista en Cambridge en la 12a de aŭgusto 1907
9. L. L. Zamenhof: Paroloj, Parolo antaŭ la Kvina Kongreso Esperantista en Barcelona 1909
10. trad. L. L. Zamenhof: La Malnova Testamento, Eliro 15:8

II.

Kun verba radiko, iĝ signifas: „vole aŭ nevole transiri al nova stato esprimata de la radiko, kaj rezultanta de ago farita de iu ajn, inkluzive de la subjekto“:

1.

Kun netransitivaj verboj, iĝ subkomprenigas antaŭ si la participan sufikson -anta (aŭ -inta): li falis sub la radojn de veturanta vagonaro, kaj mortiĝis [11]; la vento forblovis de mia kapo la ĉapon kaj ĝi flugante pendiĝis sur la branĉoj de la arbeto [12]; ĉesiĝis la pluvo [13]; dormiĝi, droniĝi, kuŝiĝi, sidiĝi, stariĝi, ktp.

Rim. 1: Kiam oni volas precizigi la aŭtoron de la ago, oni devas uzi ig kun resenda pronomo: sin dronigi, sin kuŝigi, sin mortigi, sin sidigi, sin starigi, ktp.

Rim. 2: Ĉar transiro al nova stato ne facile distingiĝas de komenco de tiu nova stato, oni povas indiferente uzi la prefikson ek- kun la sama senco kiel iĝ- ĉe la netransitivaj verboj. Tiu uzo estas eĉ rekomendinda: ekstari (prefere ol stariĝi); eksidi (prefere ol sidiĝi); ekkuŝi (prefere ol kuŝiĝi).

2.

Kun transitivaj verboj, iĝ subkomprenigas ĉiam antaŭ si la participan sufikson -ata (aŭ -ita); alivorte, ĝi servas por netransitivigi transitivajn verbojn: jen montriĝis tero [14]; la koro al mi premiĝas [15]; profundaj planoj detruiĝas [16]; laŭ sia laboro laboristo taksiĝas^Z ; kio vendiĝas kaŝite, vendiĝas plej profite ^PrV homo ne povas kompreni la aferojn, kiuj fariĝas sub la suno [17]; sur turkan tapiŝeton metiĝis la manĝaro; venis la tempo, kiam la kanabo semiĝas kaj la tero kovriĝis de semo; li ekscitiĝas kiel bolanta lakto ^PrV sub la sankta signo de l' espero kolektiĝas pacaj batalantoj [18]; finiĝi, komenciĝi, naskiĝi, renkontiĝi, rompiĝi, troviĝi, vidiĝi, ktp.

Rim. 1: Kiel oni vidis per la ekzemploj, la iĝ-verboj estas kelkfoje uzataj kun senco de pasiva verbo. Kvankam la ideoj esprimataj de tiuj du formoj estas tre proksimaj, ekzistas tamen ia diferenco. La iĝ-verbo prezentas la statŝanĝon laŭ ĝia daŭro, dum la pasiva verbo (esti -ata, -igata) prezentas tiun ŝanĝon kiel finitan kaj jam anstataŭitan de nova stato: ĉu la kandelo estis estingita, aŭ ĝi estingiĝis mem [19]?

Rim. 2: Kvankam, ĉe komenco de la lingvo, oni trovas kelkajn maloftajn ekzemplojn de iĝ uzata kun transitiva verbo kaj subkompreniganta antaŭ si la participan sufikson -anta: mi sciiĝis pri tio de homoj plej kredindaj [20]; [por] ke la publiko povu koniĝi tiun ĉi lingvon ĉiuflanke [21]; ĝi estas nun ordinare anstataŭigita en tiu senco per la prefikso ek-: li ĉion ekscios, kiam li vekiĝos.

Rim.: La sufikso -iĝ estas netransitiva kaj povas sekve havi nek akuzativ-objekton (ekzemple:ŝi nomiĝas Johanino), nek pasivan participon: tiaj formoj kiel ^ˣnaskiĝita^ˣ kaj ^ˣestiĝita^ˣ estas do tute neeblaj. Sed aktivajn participojn -iĝ kompreneble havas, same kiel ĉiuj aliaj verboj: naskiĝinta, estiĝinta LtE.

11. L. L. Zamenhof: Fundamento de Esperanto, Ekzercaro, § 39
12. L. L. Zamenhof: Fundamento de Esperanto, Ekzercaro, § 39
13. trad. L. L. Zamenhof: La Malnova Testamento, Genezo 8:2
14. H. C. Andersen, trad. L. L. Zamenhof: Fabeloj, vol. 1, La virineto de maro
15. William Shakespeare, trad. L. L. Zamenhof: Hamleto, Reĝido de Danujo, Hamleto
16. William Shakespeare, trad. L. L. Zamenhof: Hamleto, Reĝido de Danujo, Hamleto
17. trad. L. L. Zamenhof: La Malnova Testamento, Predikanto 8:17
18. Zamenhof: La Espero
19. L. L. Zamenhof: Dua Libro de l’ lingvo Internacia, Dua Libro de l' Lingvo Internacia
20. N. V. Gogol, trad. L. L. Zamenhof: La Revizoro, Akto unua
21. L. L. Zamenhof: Dua Libro de l’ lingvo Internacia, Dua Libro de l' Lingvo Internacia

III.

De ĉiuj verboj derivataj per iĝ oni povas regule devenigi:

1.

Substantivojn, kun la senco: „stato de -iĝanto“: aliformiĝo de vesto, amasiĝo da homoj, malamikiĝo, blindiĝo, cikatriĝo, paŝtiĝejo [22], ktp.

2.

Adjektivojn, kun la senco: „-iĝanta, povanta -iĝi“: balanciĝa foliaro, ĉagreniĝa mieno, distingiĝa junulo, ktp.

3.

Adverbojn kun la senco: „laŭ -iĝa maniero“: distriĝe respondi, edziĝe kunvivadi, ekscitiĝe babili.

Rim.: Ĉe tiuj derivitaj adjektivoj kaj adverboj, la sufikso estas ofte malmulte utila, kaj tial forlasita aŭ anstataŭata de la pasiva sufikso it: malfru(iĝ)a, komenc(iĝ)a, decid(iĝ)e; ekscitite babili, distrite respondi, ĉagrenita mieno^Z .

22. trad. L. L. Zamenhof: La Malnova Testamento, Jesaja 32:14

IV.

Radiko samsignifa uzata memstare.

iĝi

(ntr)
Verbo havanta la saman sencon kiel la sufikso (Kp. ĉe la komenco); ĝi diferencas de fariĝi per tiu, ke fariĝi signifas, ke la subjekto ŝanĝiĝas pro la influo de ekstera kaŭzo, dum iĝi tute ne precizigas la kaŭzon, kaj havas sekve pli vastan amplekson: kun la tempo la vivo iĝas pli bona (ne: fariĝas, ĉar neniu faras ĝin pli bona); ju pli proksima estis la tempo […], des pli granda iĝis ŝia maltrankvileco [23]; sur la ĉielo la vesperruĝo komencis koloriĝi purpure kaj […] la firmamento iĝis violeta [24]; la silento nun daŭras tro longe kaj iĝas ĝena [25]; post tio la aplaŭdoj iĝis ankoraŭ pli bruaj [26]; se la knabo volas iĝi brava viro, li devas komenci en bona tempo [27].

Rim. 1: Tiu diferenco ne estas ĉiam severe obeata.

Rim. 2: Oni atentu, ke iĝi neniam signifas «produktiĝi»; oni diras ekestis aŭ estiĝis bruo (ne: iĝis).

23. Eliza Orzeszko, trad. Kazimierz Bein: La Interrompita Kanto, Ĉapitro II
24. Henryk Sienkiewicz, trad. Lidia Zamenhof: Quo Vadis, Ĉapitro II
25. Ferenc Szilágyi: La Granda Aventuro, II.
26. Hendrik J. Bulthuis: Idoj de Orfeo, Unua Parto
27. Stellan Engholm: Homoj sur la tero, La nepo

angle:

become

beloruse:

станавіцца, стаць, рабіцца, зрабіцца

ĉeĥe:

stát se (nějakým), něči

ĉine:

变得 [biànde], 成为 [chéngwéi], 化作 [huàzuò], 化为 [huàwéi], 变成 [biànchéng]

france:

devenir

germane:

werden

hispane:

hacerse, volverse

hungare:

válik (valamivé, valamilyenné)

japane:

～になる

nederlande:

worden

portugale:

fazer-se, tornar-se

ruse:

становиться, стать, сделаться

tokipone:

kama