ĥil/o, ĉil/o
ĥilo, ĉilo
Lakteca likvaĵo konsistanta el
limfo
kaj emulsia
graso, formiĝanta dum digestado de grasaĵoj:
ĉilo aŭ ĥilo […] ekestas en la maldika intesto dum la digestado de
grasaj manĝaĵoj, kaj fortransportiĝas per limfaj kapilaroj, pro globetoj de
graso ensorbita, la limfo elfluanta el la intestaro aspektas laktosimila
[1].
Rim. 1:
„En PIV oni trovas la vortojn ĥilo kaj
ĉimo, kiuj apartenas al digestita manĝaĵo. Estas
resendo sub ĥilo al ĥilo, sed
nenio pri ĥimo. Kial PIV ŝanĝas tiujn ĉi vortojn
grek-devenajn, kiuj internacie devus esti ĥilo kaj
ĥimo (aŭ kilo kaj kimo)? Mi divenas, ke
la aŭtoroj de PIV konscias, ke kilo kolizias kun la jam
establita senco de la vorto. Sed ilia
ĥo-fobio ne permesas, ke
ĥilo restu ĥilo. Eble la ŝanĝo de
ĥino al ĉino sugestis al ili, ke jen analogio
por pravigi la ŝanĝon de ĥilo al ĥilo. Tiam
plua analogio permesas al ili etendi tiun ŝanĝon al
ĥimo. Sed la ŝanĝo al ĉino kaj Ĉinio
estas apogebla sur la influo de la angla kaj hispana, kiuj
havas similajn terminojn kun la ĉo-sono. Ne estas analogiaj
terminoj en tiuj lingvoj en la okazo de
ĥilo/ĥilo aŭ ĥimo/ĉimo.
Komplikas la problemon tio, ke
ĥilo/ĉimo eniras en kelkajn kunmetitajn
terminojn. Tiel, el ĥilo venas ĥilomikrono kaj
el ĥimo venas ĥimotripsino. Ambaŭ terminoj
estas registritaj en plurlingva biokemia vortaro (Wörterbuch der
Biochemie. DDR: VEB Verlag Enzyklopädia, 1980), kvankam ne en
PIV. Mi rekomendas nuligi la arbitran PIV-decidon kaj reveni al
la ĥo-formoj. Se oni ne renversas la PIV-decidon, kio malebligos
pluajn arbitrajn ŝanĝojn en la estonto? Mi opinias, ke la ŝanĝo
ĥ→ĉ povas esti pravigita nur se oni definitive decidos forlasi
ĥoon.“
[2].
Rim. 2:
La ŝanĝo ĥino→ĉino estas afero tute aparta: la uzo de
„ĥ“ en „ĥino“ estas etimologia eraro, kiel
klarigite en
la rimarko ĉe la artikolo „ĥino“.
[Sergio Pokrovskij]
Rim. 3:
Fakte ĉi tiujn kriplajn formojn ni ŝuldas al la neesperanta
tradicio francigi en iuj vortoj la grekan χ per /ŝ/: chimie
/ŝi'mi/, machine /ma'ŝin/, chyle /ŝil/,
chyme /ŝim/; el ili nur
„maŝino“ estas internacia. Tamen „maŝino“
estas perceptata kiel vorto francdevena, kaj ĝia „ch“
ne ŝanĝiĝis je „ĉ“: „maĉino“ estus
nerekonebla. Simile „ĉilo“ kaj „ĉimo“ estas
egale nerekoneblaj (kiel pruvas la ĉi-supra rimarko de
Doug Portmann), kiel same nerekonebla estus „ĉimio“ por ĥemio.
[Sergio Pokrovskij]
- angle:
- chyle
- beloruse:
- хілус
- bulgare:
- хилус
- finne:
- maitiaisneste (ruoansulatus), kyylus
- france:
- chyle
- germane:
- Lymphe (weiße), Chylum
- hungare:
- nyiroknedv, tápnyirok
- itale:
- chilo (fisiologia)
- japane:
- 乳糜 [にゅうび]
- nederlande:
- chijl
- pole:
- sok pokarmowy
- portugale:
- quilo (fisiologia)
- ruse:
- хилус, млечный сок
- ukraine:
- хілус